Tirumala Tirupati Devasthanams
Tirumala Venkateswara Temple or Thiruvengadam temple(Tirumala Tirupati Devasthanams) is a Hindu temple in the hill town of Tirumala, near Tirupati in the Chittoor district of Andhra Pradesh.. It is around 600 km (370 mi)[2] from Hyderabad, 138 km (86 mi) [3] from Chennai and 291 km (181 mi) [4] from Bangalore.
The Tirumala Hill is 853m above sea level and is about 10.33 square miles (27 km2) in area. It comprises seven peaks, representing the seven heads of Adisesha, thus earning the name Seshachalam. The seven peaks are called Seshadri, Neeladri, Garudadri, Anjanadri, Vrushabhadri, Narayanadri,and Venkatadri. The temple is on Venkatadri (also known as Venkatachala or Venkata Hill), the seventh peak, and is also known as the "Temple of Seven Hills". The presiding deity of the temple is Lord Venkateswara, a form of the Hindu god Vishnu. Venkateswara is known by other names: Balaji, Govinda, and Srinivasa.[5] The temple lies on the southern banks of Sri Swami Pushkarini, a holy water tank. The temple complex comprises a traditional temple building, with a number of modern queue and pilgrim lodging sites.
The temple is the richest pilgrimage center, after the Sree Padmanabhaswamy Temple in Thiruvananthapuram, Kerala, of any faith (at more than
50,000 crore[6][7]) and the most-visited place of worship in the world.[8][9][10]
The temple is visited by about 50,000 to 100,000 pilgrims daily (30 to
40 million people annually on average), while on special occasions and
festivals, like the annual Brahmotsavam, the number of pilgrims shoots up to 500,000, making it the most-visited holy place in the world.[11]There are several legends associated with the manifestation of the Lord in Tirumala. According to one legend, the temple has a murti (deity) of Lord Venkateswara, which it is believed shall remain here for the entire duration of the present
Establishment and legislative setting
The Andhra Pradesh Charitable and Hindu Religious Institution and Endowments Act (1969) superseded the 1951 act with section 85 to 91 laying the provisions for TTD. The Board of Trustees was expanded from five to eleven with compulsory representation from certain communities. Three members from state legislative assembly, one person belonging to the scheduled castes and one woman member was made mandatory on the board whose term was fixed at three years. The AP government was mandated with the appointment of EO and deputy EO (DEO). Apart from the responsibilities defined in the previous act, the major addition was that the devasthanam should promote study of Indian languages, should open and operate Sri Venkateswara University in Tirupati, should open and operate Hindu Dharma Prathishthanam. The objectives of Hindu Dharma Prathishthanam was promotion and propagation of Hindu Dharma by research, teaching, training and literature creation. This Act was an improvement because for two reasons — inclusion of minority interests in the board of trustees as well as broadening the scope of the devasthanams to include study and dissemination of religious practices and knowledge.[3]
Though the previous Act was path-breaking, it ended up making TTD equivalent to smaller temples in the state and the TTD Act (1979) rectified this issue. The rank of EO was defined and additional posts of financial adviser and chief accounts officer (CAO) were created. The act further broadened the scope of Sri Venkateswara Sishatachara Vidya Samstha (renamed from Hindu Dharma Prathishthanam) to include promotion of Hindu culture.[3]
The A.P. Charitable & Hindu Religious Institutions & Endowments Act (1987) superseded the 1979 Act. The Board of Trustees was expanded from a maximum of eleven to fifteen while retaining previous minority and legislative representation (Section 96). The most controversial clause in the act was the abolishment of hereditary rights of temple priests as well as limited right to garner a share of the hundi proceeds.
After increased pressure from the priests over a long period,[4] the AP government made an amendment to the act in 2006 to discontinue these two controversial clauses. It is mandatory for non-Hindus to sign a declaration form before entering the hill temple, stating that they have faith in the presiding deity, Lord Venkateswara. [5]
Officers
- Chairman, Board of Trustees:
- Executive officer: L.V. Subramanyam I.A.S. (June 2011–), succeeding Kanimuri Bapi Raju M.P (June-2011- Till Date)[6] succeeding A.P.V.N. Sharma I.A.S.[7] (February 2005–April 2007)
- Srinivas (AP MLA),[8] Vijay Sai Reddy, O.V. Ramana, Chintakunta Satyanarayana, Gokaraju Ramaraju, Dr. Chadalawada Sudha, T. Indira, Dr. I.V. Subba Rao I.A.S., P. Sundara Kumar I.A.S.[9]
Facilities
TTD provides various services for pilgrims to Tirumala and Tirupati. It has arranged for buses between Tirumala and Tirupati with a frequency of every 2 minutes. Also, it has package tours to holy temples and religious sites from Tirumala and Tirupati to nearby places. TTD has free and paid accommodation in Tirumala and Tirupati. It provides free meals, although donors can make a contribution. The canteen has a capacity to feed 20,000 pilgrims a day. It is also providing free mineral water through pipe lines and banned use of plastic bottlesIt has built the Vaikuntam Queue Complex and recently rolled out the queue management system to ensure smooth movement of pilgrims. It maintains the walkway between Tirupati and Tirumala (Alipiri route) and Kalyana Katta where pilgrims fulfill their vow of tonsure. TTD ensures that the practices of Angapradakshinam, Tulabharam (offering of one's weight in coins or food item) and Niluvudopidi (offering ornaments to Lord) is carried in the temple.
It sells prasadams outside the temple on the north west corner. Laddu (small and big), Vada, rice varieties and dosa are sold. Also, Seva and darshan prasadam are distributed here.Only Laddu and Vada prasadams are sold, rice varieties and dosas are not sold but distributed . It runs Information centers in the major towns and cities of Andhra Pradesh and in major Indian cities including New Delhi, Chennai, Bangalore, Mumbai and Kolkata.
It has constructed 125 Kalyana mandapams (marriage halls) in major towns and cities of Andhra Pradesh. Such Kalyana Mantapams are built and operated even inseveral foreign countries for benefit of Indians. These are rented to people for Marriage or other major functions. Temples of Balaji are also built abroad by the TTD.
Schemes
TTD has various schemes where devotees can fund part of the spending on social causes.- Sri Venkateswara Jalanidhi Scheme: "Provide water for pilgrims" usage
- Sri Venkateswara Pranadana Trust: Provide free medical treatment to poor patients afflicted with life-threatening diseases
- Sri Venkateswara Nitya Laddu Danam Scheme: Provide free laddu (25 g) to all pilgrims
- Sri Padmavathi Ammavari Nitya Annaprasadam Scheme: Provide free prasadam to pilgrims at Sri Padmavathi Temple
- Sri Venkateswara Vanabhivruddhi Scheme: Protect and maintain ecological balance in Tirumala hills
- Sri Balaji Institute of Surgery, Research and Rehabilitation for the Disabled (BIRRD) Scheme: Provide medical services at no charge along with distribution of artificial limbs, calipers and aids along with other hospitals and dispensaries like Central Hospital,S V Poor home,Free dispensary,Tiruchanoor and Aswini Hospital, Tirumala are rendering medical services for the employee working in the same trust and pilgrims visiting the pilgrimage.
- Sri Balaji Arogyavaraprasadini Scheme: Medical services at Sri Venkateswara Institute of Medical Sciences (SVIMS) for poor people
- Sri Venkateswara Gosamrakshana Trust: Protection of Cow, a sacred animal in Hinduism
- Sri Venkateshwara Balamandir Trust Scheme: Home for Orphans and destitutes
- Sri Venkateswara Information Technology Seva Trust: Provide IT enabled services to general public
- Sri Venkateswara Heritage Preservation Trust: Preservation of temples and religious symbols
Donor benefits
High value donors are classified under 3 categories and TTD provides uniform privileges to these donors. In addition, there might be privileges specific to each of the above schemes.- Rs 10 Lakhs and above: 3 Days accommodation in VIP Suite for family (5 or less) and admission for Archananantara Darsanam three times for a family (5 or less) in a year. 20 small laddus, 10 mahaprasadam packets and one vastra bahumanam once a year. One gold coin (5 g) and gold coated silver medallion during the first visit. The privileges apply during the lifetime of the donor or 20 years in case of companies. Income tax benefit is applicable under Indian law for these donations
- Rs 5 Lakhs to Rs 10 Lakhs: 3 Days accommodation for ARP/VIP Suite for family (5 or less) and admission for darshan (Cellar Vaikuntam) three times for a family (5 or less) in a year. 10 small laddus, 5 mahaprasadam packets and one vastra bahumanam once a year. One gold coin (5 g) and gold coated silver medallion during the first visit. The privileges apply during the lifetime of the donor or 20 years in case of companies. Income tax benefit is applicable under Indian law for these donations
- Rs 1 Lakh to Rs 5 Lakhs: 1 Day accommodation for ARP/VIP Suite for family (5 or less) and admission for darshan (Cellar Vaikuntam) for a family (5 or less) once in a year. 6 small laddus and one vastra bahumanam once a year. The privileges apply during the lifetime of the donor or 20 years in case of companies.
Cottages donation
TTD constructs cottages, guest houses, and choultries in Tirumala and donors can donate for the same. Enquiry needs to be made in Tirumala Information Center about current projects. TTD is accepting donations for building choultries in Tirupati under the Sri Sreenivasam Complex Donation Scheme.Apart from the common benefits mentioned above for the appropriate sum, the donor can stay for 30 days in a calendar year (not exceeding 10 days at a time). A tablet with the donor's name and place is mentioned in front of the cottage. Donations are not entitled to income tax exemption. The privileges apply during the lifetime of the donor or 20 years in case of companies.
For information related to the schemes, visit the website of TTD.
Tirupati Laddu Prasadam and GI controversy
The grant of a geographical indication (GI) tag to Tirupati laddu by Indian Patent Office in 2009 raised many eyebrows, as it paves the way for enhanced commercialization of faith. The patent grant became a controversy soon. R.S. Praveen Raj, a scientist and IPR expert from Kerala filed a Public Interest Litigation (PIL) in the Supreme Court seeking cancellation of GI tag to Tirupati laddu[10] but withdrew the same as a similar public interest petition was filed before the Madras High Court by another person.[11] Later, Madras High Court dismissed the petition[12] on the ground that there already existed an alternate and efficacious remedy, in the form of rectification plea before the registrar of GIs or the Intellectual Property Appellate Board (IPAB). The scientist, who had earlier filed the PIL in Supreme Court, then petitioned IPAB requesting it to initiate an action on its own will (suo motu) for the cancellation of GI status to the Tiruppathi laddu. IPAB wrote back to him stating that it had no such power to act on its own volition. The scientist has not given up. In October 2010, he registered an application with the GI Registry[13] seeking removal of the entry pertaining to ‘Tirupati Laddu' from the register.Etymology
Tiru means 'Holy' or 'Sacred' and mala means hills/mountain in Tamil Language. Therefore it translates as Holy mountains.(Anthropological Survey of India, Ministry of Human Resource Development, Dept. of Culture, Govt. of India)[12]History of the temple
Medieval history
Tirumala was under the rule of the Vijayanagara emperors, during which time the temple's assets were accumulated.[13][14] Coronation ceremonies of the emperors were also held at Tirupati. In 1517 Krishnadevaraya, on one of his many visits to the temple, donated gold and jewels. It enabled the Vimana (inner shrine) and the roofing to be plated with gold. The Maratha general Raghoji Bhonsle set up a permanent administration for the conduct of worship in the temple. The rulers of Mysore and Gadwal endowed large gifts to the temple.The Pallavas of Kanchipuram (9th century AD), the Cholas of Tanjore (10th century), and Vijayanagara pradhans (14th and 15th centuries) were committed devotees of Lord Venkateswara. During the invasion of Srirangam by Malik Kafur in 1310-11 AD, the Ranga Mandapam of the temple served as the shelter for the presiding deity of Srirangam, Ranganatha Swamy. Later, under the rule of the Vijayanagara emperors, was when the temple gained most of its current wealth and size, with the donation of diamonds and gold.[13] In 1517 Vijayanagara ruler Sri Krishna Deva Raya, on one of his many visits to the temple, donated gold and jewels, enabling the Vimana (inner shrine) roofing to be gilded. Statues of Sri Krishna Deva Raya and his spouse stand in the premises of the temple. After the decline of Vijayanagara Empire, kings from states such as Mysore and Gadwal worshiped as pilgrims and gave ornaments and valuables to the temple. Maratha general Raghoji I Bhonsle (died 1755) visited the temple and set up a permanent administration for the conduct of worship in the temple.[15] There is an idol of Raja Todar Mal who was the revenue minister of Akbar, greeting pilgrims in the premises of the temple.
Modern history
Main article: Tirumala Tirupati Devasthanams
After independence Andhra state was created on linguistic grounds, wherein Tirupati which had and still has a majority of Telugu speaking population was assigned by Govt. of India, integrating it as part of Andhra.
TTD is operated by a Board of Trustees that has increased in size from five (1951) to fifteen (1987) through the adoption of Acts. The daily operation and management of TTD is the responsibility of an executive officer who is appointed by the government of Andhra Pradesh.
The temple attracts approximately 75,000 pilgrims every day.[16] The annual budget, estimated at Rs 10 billion in 2008, runs charitable trusts whose funds are derived from the budget and donations from the devotees.[17]
Temple today
TTD is operated by a Board of Trustees, and has increased in size through adoption of various Acts from five in 1951 to fifteen in 1987. The operations and management of TTD is the responsibility of an Executive Officer (EO), who is appointed by the government of Andhra Pradesh.The temple attracts, on an average of approximately 60,000 pilgrims every day.[18] The popularity of the temple can be judged by its annual budget. The annual income is estimated at INR 10 billion in 2008. Most of its income is derived from the donations. Devotees donate to the TTD, which runs into the millions of rupees. TTD, the organisation running the welfare of the temple, runs various charitable trusts, whose funds are derived from the budget, and donations from the devotees.[19]
Songs and hymns
The outpouring divine grace of Sri Balaji inspired Tallapaka Annamacharya to sing His glories in Telugu and in Sanskrit. Of the 32000 songs composed by him, only 12000 are available. Keertanas like 'Brahma Kadigina Paadamu' and 'Adivo Alladivo Sriharivaasamu' are popular even today.Purandaradasa was another who composed thousands of songs regarding Lord Venkateshwara. Only a few hundred of his songs are available. 'Daasana Maadiko Enna', 'Nambide Ninna Paadava Venkataramana' are worthy of mention.
Ramabhakta and Sri Tyagaraja (writer of over 4000 songs), were also among the devotees of Lord Venkateshwara. 'Tera Teeyagarada', 'Venkatesa! Ninnu Sevimpanu' are among his well-known Keertanas on the Lord Venkateshwara.
Vimanam
It is by the Lord’s presidency over Venkatachala, that He has received the appellation, Venkateswara (Lord of the Venkata Hill). He is also called the Lord of the Seven Hills.
The temple of Sri Venkateswara has acquired unique sanctity in Indian religious lore. The Sastras, Puranas, Sthala Mahatyams and Alwar hymns unequivocally declare that, in the Kali Yuga, one can attain mukti, only by worshipping Venkata Nayaka or Sri Venkateswara.
The benefits acquired by a piligrimage to Venkatachala are mentioned in the Rig Veda and Asthadasa Puranas. In these epics, Sri Venkateswara is described as the great bestower of boons. There are several legends associated with the manifestation of the Lord at Tirumala.
The temple has its origins in Vaishnavism, an ancient sect which advocates the principles of equality and love, and prohibits animal sacrifice.
The sanctum sanctorum which houses the awe-inspiring idol of the Lord of the Seven Hills is situated in the main temple complex of Tirumala.
Bangaru Vakili
[20]From the Tirumamani Mandapam, one can enter the Bangaru Vakili (Meaning Golden Corridor in Telugu) to reach the inner sanctum sanctorum. There are two tall copper images of the dwarapalakas Jaya and Vijaya on either side of the door. The thick wooden door is covered with gilt plates depicting the dasavataram of Sri Maha Vishnu.
The doorway is directly in line with the Padi Kavali and the Vendi Vakili(Meaning Silver Corridor in Telugu). It admits pilgrims to the Snapana Mandapam.
Suprabhatam is sung in front of this door.
Garbha Griha
The Garbhagriha or sanctum is where the idol of Lord Sri Venkateswara is placed. The idol stands majestically in the Garbha Griha, directly beneath a gilt-dome called the "Ananda Nilaya Divya Vimana".This idol, called the Mulaberam, is believed to be self-manifested. As there is no known sculptor possessing the capability to sculpt idols of god so proportionately. Further, no human being is known to have installed it in the shrine.[citation needed]
The idol of the Lord wears a gold crown (Kiritam), which has a large emerald embedded on its front. On special occasions, it is replaced with a diamond kiritam. On the forehead of the idol, two thick patchs of tilak drawn with refined camphor, almost covers the eyes of the idol. In between the two white patches is a Kasturitilakam.
Golden makara kundalas hang to the ears of the idol. The palm of its raised right hand is embedded with a gem-set Sudershana Chakra, and the left palm with the Holy Cone. The slightly outstretched front right hand, has its fingers pointing toward the feet, as if Lord is the only recourse to his devotees to dissolve in him and enjoy eternal bliss. The akimbo of the front left hand implies lord's protection to devotees, and to show that the Samsara Sagara (Ocean of Life) is never deeper than to hip's height, if they seek his refuge.
The body of the Idol is spun with a Gold-stringed-Pitambaram, with a belt of golden-bells. The idol is decorated with precious ornaments. It has a sacred thread flowing down, cross from the left shoulder. It bears Goddess Lakshmi on the right chest and Sri Padmavathi Devi on the left. Nagaabharanam ornaments are on both of the idol's shoulders.The lotus feet are covered with gold frames and decked with clinging gold anklets. A strong curved belt of gold encompasses the legs. During Abhishekam, we can have darshan of Goddess Lakshmi.
The Ananda Nilaya Divya Vimana was covered with gilt copper plates and covered with a golden vase, in the thirteenth century, during the reign of the Vijayanagara king, Yadava Raya.
Pilgrims are not allowed to enter the Garbha Gruha (beyond Kulasekhara padi (path)).
Ramanuja
Ramanuja(Tamil:திரு ராமானுஜர்)(1017-1137 C.E)[21][22](Holy People of the World: A Cross-Cultural Encyclopedia) born in a Brahmin family in the village of Sriperumbudur, Tamil Nadu,(Philosophers and Religious Leaders: An Encyclopedia of People Who Changed the World Lives & Legacies) was the architect of Tirupati and the father of the Sri Vaishnava community, Founder. of. Vishishtadvaita[23] .He was responsible for managing the worship procedures and other affairs of the Sri Venkateswara temple. His shrine was built around the 13th century. It overlooks the western end of the Tirumamani Mandapam. There are two tall copper images of the Dvarapalas (door guardians) Jaya and Vijaya on either side of the door. The door is covered with gilt plates depicting the Dashavatara of Sri Maha Vishnu. The doorway is directly in line with the Padi Kavali and the Vendi Vakili. It admits pilgrims to the Snapana Mandapam. Suprabhatam is sung in front of this door. The right hand of the stone image of Ramanuja is held in the gesture of exposition (vyakhyana mudra), and the left hand in the form of boon bestowal (varada hasta) or of holding a book (pustaka hasta). The shrine figures prominently during the festival of Adhyayanotsavam, which is a typical Pancharatra observance. Special worship is conducted in this shrine during Gandhapodi Utsavam and Bhashyakara Utsavam. The presiding deity of Ramanuja is taken in a grand procession to meet Malayappa near the Padi Kavali.Jeeyar Mattam was established by Ramanuja, with the call of the Divine that made today's Chinna Jeeyar Swamy the young Srimannarayana Ramanujacharyulu to take up the ascetic order of JEEYAR(Lion) at a very young age of 23 years. He is reckoned very high among the monks of the India and abroad as the pioneer and Crusader of Peace.
Annamacharya
Sri Tallapaka Annamacharya (Telugu: శ్రీ తాళ్ళపాక అన్నమాచార్య) (or Annamayya) (May 9, 1408 – February 23, 1503) was the official songmaster of the Tirumala Venkateswara Temple, and a Telugu composer who composed around 36000 keertana songs, many of which were in praise of Venkateswara, the presiding deity of the temple. The musical form of the keertana songs that he composed have strongly influenced the structure of Carnatic music compositions, which are still popular among Carnatic music concert artists. Sri Annamacharya is remembered for his saintly life, and is honoured as a great Bhakta/devotee of Bhagwaan Govinda by devotees and saintly singers.He is widely regarded as the Pada-kavita Pitaamaha (grand old man of song-writing) of the Telugu language. Annamacharya is said to have composed as many as 36,000 sankeertanas (songs) on Bhagwaan Govinda Venkateswara, of which only about 12,000 are available today.
Annamacharya considered his compositions as floral offerings to Bhagwaan Govinda. In the poems, he praises Venkateswara, describes his love for him, argues and quarrels with the Lord, confesses the devotee's failures and apprehensions, and surrenders himself to Venkateshwara. His songs are classified into the Adhyaatma (spiritual) and Sringaara (romantic) sankeertanas genres. His songs in the "Sringaara" genre worship Bhagwaan Venkateswara by describing his amorous and romantic adventures of Venkateswara and Alamel Manga, while others describe the Bhakti of his devotees. In his later keertanas, he espouses subjects such as morality, dharma and righteousness. He was one of the first few who opposed the social stigma towards the untouchable castes in his era, with his sankeertanas explaining that the relationship between God and human is the same irrespective of the latters' color, caste and financial status, in beautiful yet powerful usage of words in his songs "Brahmam Okkate Parabrahmam Okkate..." and "E Kulajudainanemi Evvadainanemi..."
His choice of words gives a mellifluous tone to his songs, charming the listener. His prodigious literary career earned him a place among the all-time greats of Telugu literature.
Tarikonda Venkamamba
Tarikonda Venkamamba (Telugu: తరిగొండ వెంకమాంబ; born 1730) was a poetess and staunch devotee of Lord Venkateswara in the 18th century. She wrote numerous poems and songs. Her first poem was Tarikonda Nrusimha Satakam and it was followed by Nrusimha Vilasa Katha, Siva Natakam and Balakrishna Natakam as Yakshaganam and Rajayogamrutha Saram, a Dwipada Kavyam. These works were completed when she was in Tarikonda. On her return to Tirumala from Tumburakona caves, Venkamamba composed Vishnu Parijatham, Chenchu Natakam, Rukmini Natakam and Jala Krida Vilasam and Mukthi Kanthi Vilasam (all Yaksha Ganams), Gopi Natakam (Golla Kalapam-Yakshaganam), Rama Parinayam, Sri Bhagavatham, Sri Krishna Manjari, Tatva Keerthanalu and Vashista Ramayanam (Dwipada), Sri Venkataachala Mahatyam (Padya Prabhandam) and Ashtanga Yoga,Saram (Padyakruthi).Tyagaraja
Kakarla Tyagabrahmam (Telugu: త్యాగరాజు) (May 4, 1767–January 6, 1847), colloquially known as Tyagayya and Tyāgarājar, was one of the greatest composers of Carnatic music or classical South Indian music. He, along with his contemporaries Muthuswami Dikshitar and Shyama Shastry, forms the Trinity of Carnatic music. He was a prolific composer and highly influential in the development of the South Indian classical music tradition. Tyagaraja composed thousands of devotional compositions, most of them in praise of Lord Rama — most of which remain very popular even today. Of special mention are five of his compositions called the Pancharatna Krithis (English: 'five gems'), which are often sung in programs in his honor.His compositions in praise of Lord Venkateswara include - 'Tera Teeyagarada', 'Venkatesa! Ninnu Sevimpanu' among others.
Deities in the temple
- Moolavirat or Dhruva Beram — The main stone deity of Lord Venkateshwara is called Dhruva Beram (beram means "deity", and dhruva means "pole star" or "fixed"). The deity is about 8 feet (2.4 m) from the toes to the top of the crown and is considered the main source of energy for the temple.
- Kautuka Beram or Bhoga Srinivasa — This is a tiny one-foot (0.3 m) silver deity, which was given to the temple in 614 AD by Pallava Queen Samavai Perindevi, and has never been removed from the temple from the day it was installed. This deity is popularly known as Bhoga Srinivasa, because it enjoys all the Bhoga (worldly pleasures) which the Moolavirat has. This deity sleeps in a golden cot every night and receives Sahasra Kalashabishekam every Wednesday. This deity is always placed near the left foot of Moolavirat and is always connected to the main deity by a holy Sambandha Kroocha. The deity is always faced at an angle of 45 degrees towards the devotees, because it holds a Prayoga ("ready to strike") Chakra.
- Snapana Beram or Ugra Srinivasa — This idol of the Lord represents the anger part of Lord Venkateshwara. He remains inside the sanctum sanctorum, and comes out on only one day each year: on Kaishika Dwadasi, before the sunrise. Snapana means "cleansing". The idol is cleansed daily with holy waters, milk, curds, ghee, sandalwood paste, turmeric, and so on.
- Utsava Beram — This is the form of the Lord which comes out of the temple to see the devotees. This deity is also called Malayappa, and its consorts are Sridevi and Bhudevi. These three deities were found in a cave called Malayappan Konai in the holy Tirumala Hills. Originally Ugra Srinivasa was the Utsava Beram (the procession deity), and frequently disastrous fires were happening whenever the deity was taken out for processions. People prayed to the Lord for a solution. The Lord appeared in dreams, and ordered the people to find a suitable set of idols hidden in the Holy Tirumala hills for the Utsavar (procession). The hunt began, and the villagers called the idol they found Malayappa, which means "king of the hills". After these idols were brought to the temple, the number of programmes increased to include Nitya Kalyanaotsavam, Sahasra Deepalankara Seva, Arjita Brahmotsavam, Nityaotsvam, Dolotsavam, and others. Jewels worth millions of rupees have been donated as offerings to these idols.
- Bali Beram or Koluvu Srinivasa — This panchaloha idol resembles the main deity, and represents the presiding officer for all activities and rituals in the temple. The idol is also called Bali Beram. Koluvu Srinivasa is regarded as the guardian deity of the temple that presides over its financial and economic affairs. Daily offerings are made to the deity, with a presentation of accounts. every year during July i.e. according to Hindu calendar "Dakshinaya Sankaramana" the temple celebrates "Anivar Asthanam" which is the end of the fiscal year.
Worship
For worshippers, the deity Venkateswara symbolises goodness. When people travel to Tirupati, they chant the mantra Yedu Kondala Vada Venkataramana Govinda Govinda (in Telugu) or Om namo narayanaaya or Om Sri Venkatesaya Namah (in Sanskrit). Lord Venkateswara is believed by followers to be a very merciful form of Vishnu, being the fulfiller of every wish made to him by the devotees.
Several composers composed beautiful kirtanas about Lord Venkateswara, the most notable amongst them being Tyagaraja and Annamacharya, who composed mostly in Telugu. Annamacharya (1408–1503) was a legendary devotee of Lord Venkateswara and composed songs almost exclusively about the deity.
Lord Vishnu is worshiped in the Temple as per Vaikhanasa traditions. The ancient texts of the sage Marichi (the Bhagvad Shastram and Vimanarchana Kalpam) state that Lord Vishnu here should be worshipped six times a day.
- UshaKala Aradhana — worship (or Aradhana) should start and finish before sunrise
- Prathakala Aradhana — worship should start after sunrise and finish before noon
- Madhyanika Aradhana — worship should start and finish at noon
- Aparahana Aradhana — worship should start when the sun starts to descend
- SandhyaKala Aradhana — worship should start and finish around the sunset
- Ardharatri Aradhana — worship should start after the horizon is completely dark
To assist the Archakas in temple work and rituals,other Vaikhanasa who don't belongs to this family & Jeeyar Mattam established by Ramanuja, would take care of the temple work. Currently Chinna Jeeyar Swamy heads the Jeeyar Mattam established by Ramanuja.
Epigraphical lore of tirupati
This Temple bears on its walls several inscriptions which are of historical, cultural and linguistic importance. The number of inscriptions on the Hill Temple and in the temples of Lower Tirupati and Tiruchanur exceed one thousand and they furnish a continuous and authentic record of the transactions of the Tirumala Tirupati Devasthanams for over seven or eight centuries. We have evidence to believe that many early inscriptions on the walls of the temples have disappeared beyond recovery due to restorations and renovations undertaken from time to time.As many as 1060 inscriptions are found engraved on the walls of the temples under the management of the Devasthanam. They are published by the T.T, Devasthanams and are classified as follows:
- Sri Venkateswara's Temple, Tirumala : No. of inscriptions. 640
- Sri Govindaraja's Temple, Tirupati : No. of inscriptions. 340
- Other Temples : No. of inscriptions. 80
Under the patronage of almost all important dynasties of South India, this sacred Temple of Tirumala enjoyed the full benefits and glories. The Pallavas, the Cholas, the Pandyas, Kadavarayas, Yadavarayas, Telugu Cholas, Telugu Pallavas, Vijayanagara kings (Sangama, Saluva and Tuluva lines) have left the marks of their patronage and endowments on the walls of the Temples of Tirumala and Tirupati.[24]
Temple activities
Prasadam
The world famous Tirupati Laddu is given at Tirumala Temple as prasadam.[25] Recently the Trust has taken Geographical Indication of Laddu prasaddam, hence, no one can prepare the same Laddu. Many other prasadams are also available including daddojanam (curd rice), pulihora (tamarind rice), vada and chakkera-pongali (sweet pongal), miryala-pongali, Appam, Paayasam, Jilebi, Muruku, Dosa, seera (kesari). Free meals are given daily to the pilgrims. On Thursdays, the Tirupavadai seva occurs, where food items are kept for naivedyam to Lord Srinivasa.Hair tonsuring
Many devotees have their head tonsured as an offer. The daily amount of hair collected is over a ton.[26] The hair thus gathered is sold by the temple organization a few times a year by public auction to international buyers for use as hair extensions and in cosmetics,[27] bringing over $6 million to the temple's treasury.[citation needed][26]When Lord Balaji was hit on his head by a shepherd, a small portion of his scalp became bald. This is noticed by Neela Devi, a Gandharva princess. She feels "such an attractive face should not have a flaw". Immediately she cuts a portion of her hair and with her magical power she implants it on his scalp. Lord Balaji notices her sacrifice. As hair is a beautiful aspect of the female, he promises her that all his devotees who come to his abode should render their hair to him, and she would be the recipient of all the hair received. Hence it is believed that hair offered by the devotees is accepted by Neela Devi. The hill Neeladri, one among seven hills is named after her.
Hundi (donation pot)
It is believed that Srinivasa had to make arrangements for his wedding. Lord Kubera credited money to the god Venkateshwara (a form of the god Vishnu) for his marriage with Padmavati. Srinivasa sought a loan of one crore and 14 lakh (11,400,000) coins of gold from Kubera and had Viswakarma, the divine architect, create heavenly surroundings in the Seshadri hills. Together, Srinivasa and Padmavathy lived for all eternity while Goddess Lakshmi, understanding the commitments of Lord Vishnu, chose to live in his heart forever. In remembrance of this, devotees go to Tirupati to donate money in Venkateshwara's hundi (donation pot) so that he can pay it back to Kubera. The hundi collections go as high as 22.5 million INR a day.[8] Devotees offer gold as a token of their love for God. The annual gold offering goes as high as 3000 kg.[28]Thulabharam
One of the most important offering in this temple, is the ‘thulabharam.’ In the Thulabaram ritual, a devotee sits on a pan of a weighing balance and the other pan is filled with materials greater than the weight of the devotee. Devotees usually offer sugar, jaggery, tulsi leaves, banana, gold, coins. This is mostly performed with newborn babies or children.Arjitha seva (paid services)
Pilgrims can view and participate (in a limited fashion) in the various sevas performed to Dhruva bera (main idol), Bhoga Srinivasa, Sri Malayappa swami and other idols in the temple.When pilgrims purchase arjitha seva tickets, they get the opportunity to see a seva performed to the Lord, obtain prasadam in the form of vastram (clothes), akshantalu (sacred and blessed rice) and food articles (laddus, vadas, dosas, pongal, rice items) and a darshan of the utsava murti.[29]
The Seven Hills
The seven hills, also called Saptagiri(Template:Lang-Te), represent the Saptarishi (seven sages). They sometimes called the Sapathagiri. Hence the Lord is named Saptagirinivasa. The following are the seven hills:
- Vrushabhadri — Hill of Nandi, the vahana of Lord Shiva
- Anjanadri — Hill of Lord Hanuman
- Neeladri — Hill of Neela Devi — It is believed that hair offered by the devotees is accepted by Neela Devi. It is because of boon granted by Lord Venkateswara to Neela Devi.
- Garudadri or Garudachalam — Hill of Garuda, the vahana of Lord Vishnu
- Seshadri or Seshachalam — Hill of Sesha, the dasa of Lord Vishnu
- Naraynadri — Hill of Narada Muni
- Venkatadri — Hill of Lord Venkateswara
Festivals
Nearby temples
Srikalahasti Temple is an ancient temple of Lord Shiva situated on the banks of the River Swarnamukhi.The renowned devotee of Lord Shiva, Kannappa, attained salvation here. This temple is 38 kilometres (24 mi) away from Tirupati, and is connected by frequent buses.Srinivasa Mangapuram is situated 5 kilometres (3.1 mi) from Tirupati.This temple houses Lord Venkateswara, also known as Prasanna Venkateswara or Kalyana Venkateswara. Bus connections are available from Tirupati.
Sri Padmavati Devi Alayam (Alamelu Mangapuram), located 4 kilometres (2.5 mi) south of Tirupati, is an important temple which is visited by every pilgrim who visits Tirupati. It is this temple that houses the spouses of the Lord, Sri Padmavathi Devi (Alamelu Mangamma) and Thayaru. According to the legends, the goddess Padmavathi was born in a tank called Pushakarini at this place. The temples of Sri Krishna Swamy and Sri Sundara Raja Swamy are also inside the complex.
Sri Govinda Raja Swami Temple is located in Tirupati near the railway station. The highlight of the temple is its outer pinnacle (Gaali Gopuram), which is visible from a distance. In addition to a shrine to Sri Govinda Raja Swami, the temple complex also houses the shrines of Andal Ammavaru, Sri Krishna, Sri Ramanuja Thirumangai Alwar, Sri Vedanta Desika, Sri Lakshmi, and Sri Manevala Mahamunlu. The Bramhotsavam of Govinda Raja Swami during the month of Vaisakha (May–June) attracts a large number of devotees every year.
Sri Kodanda Rama Swami Temple is also situated in Tirupati. This temple houses the shrines of Lord Rama, Sita, and Lakshmana. The beautiful idols of this temple are famous. Bramhotsavam in this temple takes place in the month of Falgun (March–April).
Sri Kapileswara Swami Temple is the only temple of Lord Shiva in Tirupati. Pilgrims normally proceed to Tirumala for Darshan after taking a customary dip in the temple tank. Located amidst foothills of Tirumala, the place is also known for its waterfalls.
Sri Kalyana Venkateswara Swami Temple is located at Narayanavanam, according to legends. Lord Venkateswara courted and married goddess Padmavathi Devi here. Soumyanatha Swami Temple, Soumyanatha Swami is another name and form of Lord Venkateshwara in Nandalur Kadapa Distric
తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానములు
ఇది వాటికన్ తరువాత అత్యధిక ఆర్థిక వనరులు కలిగిన సంస్థ. స్వామి వారి ఆభరణాల నిర్వహణకు బొక్కసం సెల్ను తితిదే ఏర్పాటు చేసింది. సహాయ కార్యనిర్వాహణాధికారి పర్యవేక్షణలో ఇది కొనసాగుతుంది. ఆభరణాల కోసం తితిదే 19 రికార్డులను నిర్వహిస్తోంది.[2]
సేవలు
- ఆర్జితసేవలు
- సుప్రభాతం సేవ
- అర్చన
- తోమాల సేవ
- అభిషేకం
- కల్యాణోత్సవం
- రెండో అన్నదాన సత్రం
సామాజికసేవ
- విద్యాభివృద్ధి కోసం తిరుపతిలో ప్రాచ్య పరిశోధనా సంస్థ,
- ఎస్వీ ఆర్ట్స్ కళాశాల
- సంగీత, నృత్య కళాశాల
- బధిరుల పాఠశాల
- రుయా ఆసుపత్రి
- కుష్టురోగుల ఆసుపత్రి
- తిరుమలలో అశ్వని ఆసుపత్రిని నిర్మించారు
- దళిత గోవిందం : స్వామి చెంతకు చేరుకోలేని వారందరికోసం ఆయనే వాడవాడలా పర్యటించే అపురూపదృశ్యం.
- మత్స్యగోవిందం : మత్స్యకారులకు వైదిక కర్మల్లో శిక్షణనిచ్చి సర్వమానవ సమానత్వాన్ని చాటుతోంది.
- పదో తరగతిలో 500కు పైగా మార్కులు సాధించిన వెయ్యి మంది పేద విద్యార్థులకు నెలకు రూ.300 చొప్పున ఉపకార వేతనాలు ఇవ్వాలనేది ఇటీవల తీసుకున్న నిర్ణయం.
- రైలుగోవిందం
విజయవాడ నుంచి... విజయవాడ నుంచి ప్రతిరోజూ మధ్యాహ్నం కృష్ణా ఎక్స్ప్రెస్లో ప్రయాణం మొదలవుతుంది. గూడూరులో భోజనం. రాత్రి తిరుపతిలోని శ్రీనివాసం విడిదిగృహంలో బస. మర్నాడు తెల్లవారుజామున నాలుగింటికి కొండపైకి తీసుకెళ్లి అర్చనానంతర దర్శనం చేయిస్తారు. అనంతరం శ్రీకాళహస్తి, అలివేలు మంగాపురం ఆలయాల సందర్శన. మధ్యాహ్న భోజనం అయ్యాక శ్రీనివాస మంగాపురం, కాణిపాకం క్షేత్రాల్లో దర్శనం. చంద్రగిరి కోట సందర్శన. రాత్రికి మళ్లీ తిరుపతి శ్రీనివాసంలో బస. మర్నాడు తెల్లవారుజామునే విజయవాడకు తిరుగుప్రయాణం. ఉదయం ఫలహారం, రెండుపూటలా భోజనం రైల్లోనే. థర్డ్క్లాస్ ఏసీ రుసుము పెద్దలకు రూ.2800, పిల్లలకు(5-11) రూ.2400. స్లీపర్క్లాస్లో అయితే పెద్దలకు రూ.2100, పిల్లలకు రూ.1950.
సికింద్రాబాద్ నుంచి... వారాంతాల్లో తిరుమలలో సెల్లార్ దర్శనం ఉండదు కాబట్టి సికింద్రాబాద్ నుంచి వారానికి ఐదురోజులు మాత్రమే ఈ ప్యాకేజీ ఉంటుంది. ఆదివారం నుంచి గురువారం వరకూ. ఈ ఐదురోజుల్లో రోజూ రాత్రి ఎనిమిదింటికి నారాయణాద్రి ఎక్స్ప్రెస్లో ప్రయాణం మొదలవుతుంది. మర్నాడు పొద్దున్న ఆరింటికి తిరుపతికి చేరాక శ్రీనివాసంలో బస, ఫలహారం. అక్కణ్నుంచి కొండమీదకు తీసుకెళ్లి సెల్లార్ దర్శనం చేయిస్తారు. కొండ దిగాక మధ్యాహ్నభోజనం. అనంతరం అలివేలుమంగాపురంలో అమ్మవారి దర్శనం. సాయంత్రం మళ్లీ నారాయణాద్రిలోనే తిరుగు ప్రయాణం. ఆ రాత్రికి భోజనం రైల్లోనే. థర్డ్క్లాస్ ఏసీ రుసుము పెద్దలకు రూ.3,400, పిల్లలకు రూ.2,400. స్లీపర్క్లాస్లో పెద్దలకు రూ.2,000, పిల్లలకు రూ.1,600.
కల్యాణమస్తు
2006 వ సంవత్సరంలో బోర్డు ఛైర్మన్ కరుణాకర్రెడ్డి ఈ పథకానికి రూపకల్పన చేశారు. 2007 ఫిబ్రవరి 21 న దీనికి రాష్ట్ర వ్యాప్తంగా అంకురార్పణ జరిగింది.సరాసరి ఒక్కో జంటకు రూ 7 వేల వరకు వ్యయం అవుతున్నది.ఇప్పటివరకూ 34,017 జంటలను ఒక్కటి చేసిన టిటిడికి అయిన ఖర్చుసుమారు 24 కోట్ల రూపాయలు.స్వామిని దర్శించి,ముడుపులు చెల్లించే వారిలో తమిళనాడు, కర్నాటక, ఉత్తరాది రాష్ట్రాలకు చెందిన వారుకూడా ఉన్నారు కనుక కళ్యాణమస్తును దేశ వ్యాపితం చేయాలని కొందరు వాదిస్తున్నారు.బంగారపు తాళిబొట్టు, వెండి మట్టెలు, వధూవరులకు నూతన వస్త్రాలు, తలంబ్రాలు, పెళ్లిసామాగ్రి, మంగళ వాయిద్యాలు, ధార్మిక స్తోత్ర పుస్తకాలు, పురోహితుడు, 60 మంది బంధుమిత్రులకు పెళ్లి భోజనాలు ఉచితంగా కల్పిస్తున్నది.వివాహాలు జరిపించలేని పేద, మధ్య తరగతి కుటుంబాలవారు , తల్లిదండ్రులు లేని అనాథలుకూడా ఈ కార్యక్రమంవల్ల లబ్దిపొందుతున్నారు.కానీ చౌకగా జరిగే ఇలాంటి మూకుమ్మడి కళ్యాణాలకు గౌరవంతక్కువ అనే భావంతో ప్రజలనుండి తగినంత స్పందన లేదు.రాష్ట్ర వ్యాపితంగా ఈ కార్యక్రమాన్నిఏడాది పొడవునా కాకుండా ఏడాదికి ఒక్క రోజుమాత్రమే చేపట్టటంతో నిరాశ చెందుతున్నారు.గోదాదేవి లాగానే బీబీ నాంచారి అనే ముస్లిం స్త్రీ కూడా విష్ణుపత్నిగా ఆరాధించ బడుతుంది.వెంకటేశ్వరుడు లౌకికవాదానికి ప్రతీకగా మారి మతాంతర వివాహాలు కు మార్గం సుగమం చేసి మార్గదర్శకుడయ్యాడని సుబ్బన్న శతావధాని చెప్పారు.[3]శ్రీవేంకటేశ్వరుని పై భక్తి విశ్వాసాలున్న హిందూ-ముస్లిము జంటలకు కూడా కళ్యాణమస్తు కార్యక్రమం విస్తరించి మత సామరస్యం ,లౌకికత్వం బలపడేలా చెయ్యాలని వేంకటేశ్వరుని పై భక్తి విశ్వాసాలున్నముస్లిములు కోరుతున్నారు.తిరుమల
(తిరుమల వెంకటేశ్వరస్వామి మందిరము నుండి దారిమార్పు చెందింది)
తిరుమల కలియుగ వైకుంఠం అని భక్తుల విశ్వాసం. కలియుగంలో భక్తులను తరింపచేయడానికి సాక్షాత్తు శ్రీమహావిష్ణువు శ్రీవేంకటేశ్వరుడుగా తిరుమల కొండలో స్వయంభువు గా అవతరించాడని భవిష్యోత్తరపురాణం లోని శ్రీ వేంకటాచల మహత్యం కథనం. తిరుమల వేంకటేశ్వరుని శ్రీనివాసుడు, బాలాజీ అని కూడా పిలుస్తారు. శ్రీవారు అని కూడా అంటారు. మొట్ట మొదటగా, వైఖానస అర్చకుడు శ్రీ మాన్ గోపీనాథ దీక్షితుల వారు (శ్రీ వేంకటాచల మహాత్యం అనుసరించి), శ్రీవారి మూర్తి ని స్వామి పుష్కరిణి చెంత, చింత చెట్టు క్రింది చీమల పుట్ట లో కనుగొని, శ్రీవారి మూర్తి ని ప్రస్తుతం వున్న ప్రదేశం లో ప్రతిష్టించి, అర్చించినట్లు పురాణాలు వివరిస్తున్నాయి. అప్పటి నుండి శ్రీ గోపీనాథ దీక్షితులు యొక్క వంశీయులే పరంపర గా స్వామి వారి పూజా కైంకర్యాల నిర్వహణ చేస్తున్నారు. తిరుమల ఆలయం లోని మొదటి ప్రాకారం (విమాన ప్రాకారం), ఆనంద నిలయాన్ని తొండమాన్ చక్రవర్తి నిర్మించాడని ప్రతీతి. తొండమాన్ చక్రవర్తి ఆకాశరాజు సోదరుడు.
దక్షిణ భారతదేశాన్ని పరిపాలించిన ప్రముఖ రాజులందరూ శ్రీ వేంకటేశ్వరుని దాసులే. వీరందరూ శ్రీవారిని దర్శించి తరించారు. 9వ శతాబ్దానికి చెందిన పల్లవులు, 10వ శతాభ్దానికి చెందిన చోళులు (తంజావురు) పాండ్య రాజులు (మదురై), 13-14 శతాభ్దానికి చెందిన విజయనగర రాజులు శ్రీవారికి విలువైన కానుకలు సమర్పించినట్లు శిలాశాసనాలు చెప్తున్నాయి. విజయనగర రాజుల కాలంలో దేవాలయం ప్రాముఖ్యత పెరిగింది, ఆలయ విస్తరణ జరిగింది. సతీ సమేతులైన శ్రీ కృష్ణదేవ రాయలు, రాజా తోడరమల్లు విగ్రహాలు ఆలయ ప్రాంగణంలో ఉన్నాయి.
స్థల పురాణం
చరిత్ర
- మరింత సమాచారం: తిరుమల చరిత్ర వ్యాసంలో
15 వందల ఏళ్ల నుండి తిరుమల, పాలకుల ఆదరణకు నోచుకుంటూ ఉంది. క్రీ.శ.614. పల్లవ రాణి సామవై కాలంలో ఆనంద నిలయం జీర్ణోద్దారణ కావింపబడింది. సామవై పెరిందేవి క్రీ.శ. 614 లో భోగ శ్రీనివాసమూర్తి విగ్రహాన్ని బహుకరించింది. అక్కడి అర్చకులు సూచించిన విధంగా ఈ విగ్రహాన్ని బహుకరించి శ్రీ వైఖనస భగవఛ్ఛాస్త్రోక్తంగ ప్రతిష్టింపజేసింది. ఇదే తిరుమల ఆలయం లో మొట్టమొదటి కానుక గ దేవాలయం లో ని గోడల మీది శాసనం వలన తెలుస్తోంది. తరువాత తెలుగు పల్లవరాజు విజయగండ గోపాలదేవుడు క్రీ.శ.1328లో, శ్రీ త్రిభువన చక్రవర్తి తిరువేంకటనాధయాధవరాయలు క్రీ.శ.1429లో, హరిహరరాయలు క్రీ.శ. 1446లోను బ్రహ్మోత్సవాలు నిర్వహించారు.
సాళువ నరసింహరాయలు 1470 లో భార్య, ఇద్దరు కుమారులు, తన పేర్లతో సంపగి ప్రదక్షిణం నాలుగు మూలలో నాలుగు స్థంభాల మండపాలను నిర్మించాడు. 1473లో తిరుమలరాయ మండపానికి వేదిక నిర్మించాడు. శ్రీకృష్ణదేవరాయలు క్రీ.శ.1513 నుండి 1521 వరకు ఏడు సార్లు తిరుమలకి వచ్చి ఎన్నో కానుకలు సమర్పించాడు. అచ్యుత రాయలు 1530లో ఉత్సవాలు నిర్వహించాడు, ఆలయానికి ఎన్నో గ్రామాలు, భూములను కానుకగా ఇచ్చాడు. తిరుమల రాయలు 16వ శతాబ్దం చివరలో, అన్నా ఊయల మండపాన్ని విస్తరింపజేసి, ఉత్సవాలు నిర్వహించాడు. వెంకటపతి రాయలు 1570లో చంద్రగిరిని పాలించిన కాలంలో ఆలయాన్ని పరిరక్షించాడు.
90 ఏళ్ళ పాటు మహంతుల నిర్వహణ తరువాత,1933లో అప్పటి గవర్నర్ ధర్మ కర్తల మండలిని ఏర్పాటు చేసి ఆలయ నిర్వహణ బాధ్యతను అప్పజెప్పారు.
ఘాట్రోడ్డు నిర్మాణం
1940ల నాటికి తిరుమలకు వచ్చే భక్తుల సంఖ్య మెల్లగా పెరగడం మొదలైంది. అప్పటి ఉమ్మడి మద్రాసు ప్రభుత్వం కొండమీదకు రోడ్డుమార్గం గురించి ఆలోచించింది. బ్రిటిష్ అధికారులు సర్వే బృందాల వారు తిరుపతి చేరుకున్నారు. 1944 ఏప్రిల్ నాటికి అలిపిరి నుంచి తిరుమల దాకా ఘాట్రోడ్డు నిర్మాణం పూర్తయింది. మొదట్లో ఎద్దులబళ్లు, గుర్రపుబళ్లు తిరిగేవి. నెమ్మదిగా దేవస్థానమే తిరుమల-తిరుపతి మధ్య రెండు బస్సులు ప్రారంభించింది. బస్సుల సంఖ్య పెంచుకుంటూ పోవడంతో సౌకర్యంగా ఉండి భక్తులు వెల్లువెత్తసాగారు. దీంతో 1974 లో రెండవ ఘాట్రోడ్డును(ప్రస్తుత ఎగువ రోడ్డు) కూడా నిర్మించారు.స్వామి వారి పూజలు
- ప్రధాన వ్యాసము: తిరుమల వేంకటేశ్వరుని పూజావిశేషాలు
రోజువారీ సేవలు
శ్రీ వైఖానస భగవఛ్ఛాస్త్రోక్త మార్గాన్ననుసరించి తిరుమలలో శ్రీవారికి రోజుకు ఆరుసార్లు పూజలు జరుగుతాయి. దీనినే ఆగమ పరిభాష లో షట్కాల పూజ అని అంటారు. అవి... ప్రత్యూష, ప్రాత:కాలం, మధ్యాహ్న, అపరాహ్ణ, సాయంకాల, రాత్రి పూజలు. తెల్లవారుజామున జరిగే సుప్రభాత సేవ ప్రత్యూష పూజలకు నాంది.
- సుప్రభాత సేవ*: నిత్యం స్వామివారికి జరిపించే ప్రప్రథమ సేవ ఇదే. నిత్యం తెల్లవారుజామున మూడు గంటలకు సుప్రభాత సేవ మొదలవుతుంది.
- శుద్ధి: సుప్రభాత సేవ అనంతరం తెల్లవారుజామున మూడున్నర నుంచి మూడుగంటల నలభైఐదు నిమిషాలదాకా ఆలయ శుద్ధి జరుగుతుంది.
- తోమాలసేవ: ఈ సేవలో భాగంగా స్వామివారిని పూలమాలలతో అలంకరిస్తారు. వారంలో ఆరు రోజులు శుద్ధి అనంతరం ఈ సేవ జరిపిస్తారు. శుక్రవారం నాడు మాత్రం అభిషేకం జరిపించిన తరువాత రెండవ సారి మరల తోమాలసేవ చేస్తారు.
- కొలువు: తోమాలసేవ తర్వాత పదిహేను నిమిషాలపాటు స్నపన మంటపంలో కొలువు శ్రీనివాసమూర్తి ఆధ్వర్యంలో దర్బార్ జరుగుతుంది. దీనినే శ్రీ వైఖానస భగవచ్చాస్త్రం లో 'యాత్రాసనం' అని కూడా అంటారు.
- సహస్రనామార్చన: ఉదయం 4.45 నుంచి 5.30 వరకు సహస్రనామార్చన జరుగుతుంది. బ్రహ్మాండ పురాణం లోని స్వామివారి 1008 నామాలనూ స్తుతిస్తూ తులసి దళాలతో చేసే అర్చన ఇది.
- మొదటిగంట, నైవేద్యం: మేలుకొలుపులు, అభిషేకాలు, కొలువుకూటం అన్నీ అయిన తరువాత స్వామివారికది నైవేద్యసమయం. నైవేద్యసమర్పణకు ముందుగా శయనమంటపాన్ని శుభ్రం చేసి, బంగారు వాకిలి తలుపులు మూసేస్తారు. తిరుమామణి మంటపంలోని గంటలు మోగిస్తారు. అర్చకులు మాత్రం లోపల ఉండి స్వామివారికి పులిహోర, పొంగలి, దద్ధోజనం, చక్కెర పొంగలి (అన్నప్రసాదాలు), లడ్లు, వడలు, అప్పాలు, దోసెలు, పోళీలు (పిండివంటలు) కులశేఖరపడి (పడికావలి)కి ఇవతల ఉంచి సమర్పిస్తారు.
- అష్టోత్తర శతనామార్చన: ఈ అర్చనతో మధ్యాహ్నపూజలు ప్రారంభమవుతాయి. వరాహపురాణం లో ఉన్న శ్రీవారి నూట ఎనిమిది నామాలను పఠిస్తారు.
- రెండో గంట, నైవేద్యం: అష్టోత్తర శతనామార్చన అనంతరం ఆలయంలో రెండో గంట నైవేద్యం జరుగుతుంది. పోటు నుంచి తెచ్చిన అన్నప్రసాదాలు, పిండివంటలు స్వామివారికి నైవేద్యంగా సమర్పిస్తారు. నివేదన తరువాత తాంబూలం, కర్పూరహారతి ఇస్తారు.
- రాత్రి కైంకర్యాలు: ఉదయం జరిగే తోమాలసేవ వంటిదే రాత్రిపూట కూడా జరుగుతుంది.
- ఏకాంతసేవ: రాత్రి ఒకటిన్నర సమయంలో జరిగే పవళింపు సేవనే ఏకాంతసేవ అంటారు. రాత్రిపూట స్వామివారిని పూజించేందుకు బ్రహ్మది దేవతలు వస్తారని ప్రతీతి. బ్రహ్మది దేవతలు స్వామి వారి ఆరాధన చేయడం కోసం తగినంత నీటిని బంగారు పంచ పాత్రల లో ఉంచుతారు. వారు ఆరాధన చేసిన తీర్ధాన్ని మరుసటి రోజు సుప్రభాతం ముగిసిన తర్వాత భక్తులకు తీర్ధంగా ఇస్తారు. ఏడుకొండలస్వామి పవళింపుసేవ లో అన్నమయ్య లాలి సంకీర్తనలు ఆలపిస్తారు. దీన్ని తాళ్లపాక వారి లాలి అంటారు. దీంతో ఆరోజుకి నిత్యపూజలు అన్నీ జరిగినట్లే.
- ముత్యాల హారతి:ఉత్తర మాడా వీధి లో నివసించేతరిగొండ వెంగమాంబ అనే మహాభక్తురాలు హారతి తీసుకోనిదే బ్రహ్మోత్సవాల సమయం లో ఆమె ఇంటి ముందు నుండి కదలని రథానికి గుర్తుగా ప్రతీరోజూ రాత్రి ఏకాంతసేవ అనంతరం వెంగమాంబ ని పాట పాడి హారతి ని ఇమ్మని భక్తులూ,అర్చకులూ అడిగేవారట కాలక్రమం లో అది ఒక సేవగా స్థిరపడిపోయింది.ఈ సేవనే'తరిగొండ ముత్యాల హారతి'అనేవారు.వెంగమాంబ తరువాత ఆమె దత్తపుత్రిక వారసురాలయ్యింది.అదే పరంపర నేటికీ కొనసాగుతుంది.
- గుడిమూసే ప్రక్రియ: రాత్రి రెండుగంటలకు గుడిమూసే ప్రక్రియ మొదలవుతుంది. ముందుగా మూడో ద్వారాన్ని, ఆ తర్వాత బంగారువాకిలిని మూసేసి లోపలి గడియలు బిగిస్తారు. అధికారులు బయటివైపు తాళాలు వేసి వాటిపై సీళ్లు వేస్తారు.
ప్రత్యేక సేవలు
రోజువారీ అర్చనలు, ధూపదీపనైవేద్యాలు కాకుండా సోమ, మంగళ, బుధ, గురు, శుక్రవారాల్లో తిరుమలవాసుడికి ప్రత్యేక పూజలు జరుగుతాయి. అవి సోమవారం విశేషపూజ, మంగళవారం అష్టదళ పాద పద్మారాధన, గురువారం సడలింపు,నేత్ర దర్శనం,తిరుప్పావడ, సాయంత్రం పూలంగిసేవ, శుక్రవారం అభిషేకం. స్వామికి రోజూ కల్యాణోత్సవం జరిపిస్తారు. డోలోత్సవం, సహస్రదీపాలంకరణ, ఆర్జిత బ్రహ్మోత్సవాలు, ఆర్జిత వసంతోత్సవం ఇవన్నీ ఉత్సవమూర్తులకు ప్రతి నిత్యం జరిగేవి.కాలి నడకన చేరుకునే విధం
- అలిపిరి కాలిబాట:
ఇది ఎక్కువ ప్రఖ్యాతిగాంచిన కాలిబాట. దానికి కారణం చాలా మంది భక్తులు
కష్టసాధ్యమైన ఏడు కొండలూ దాటితే తమ కోరికలు తీరతాయని విశ్వసిస్తారు. ఇది
తిరుపతి పట్టణం నుండి మొదలవుతుంది. తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానముల
(తితిదే) వారు దీన్ని బాగా అభివృద్ధి చేయటం. బస్సు ద్వారా గాని, రైలు
ద్వారా గాని తిరుపతి చేరుకున్న తరువాత, అక్కడి నుండి తితిదే వారు
నడుపుతున్న ఉచిత బస్సు / ఆటో / ప్రయివేటు బస్సు / టాక్సీ / జీపు ద్వారా ఈ
కాలిబాట దగ్గరకు చేరుకోవచ్చు. అక్కడ కర్పూరాలు కొని (ఏడు కొండలకు ఏడు అని
అమ్ముతుంటారు), దారి మొదట్లో ఉన్న "వేంకటేశ్వరుని పాదాల గుడి" దర్శనం
చేసుకుని నడక కొనసాగిస్తూ దారిలో ఉన్న ఆంజనేయస్వామి చిన్న చిన్న మందిరాలు
దర్శిస్తూ నడుస్తారు. ఈ మెట్లదారి సుమారుగా తొమ్మిది కిలోమీటర్లు ఉంటుంది.
సుమారు 3500 పైబడి మెట్లు ఎక్కాలి. ఈ మధ్య తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానం వారు
కాలిబాటన వచ్చేవారికి అధిక ప్రాధాన్యత ఇస్తూ తొందరగా దైవదర్శనం అయ్యే
విధానాన్ని అమలు చేసారు.
- మొదటిసారి నడవాలి అని అనుకునేవారికి కొన్ని సలహాలు:
- నెమ్మదిగా నడవండి, పరుగెత్తవద్దు, పరుగెత్తితే తొందరగా అలసిపోతారు.
- సాధ్యమైనంతవరకూ మొదటి గంట ఎక్కడా కూర్చోవద్దు, కూర్చోకుండా నెమ్మదిగా నడిస్తే మొదటి గంటలో మెట్లన్నీ అయిపోయి మామూలు రోడ్డులాంటి దారికి వెళ్తారు, ఇక అక్కడి నుండి మోకాళ్ళ మంటపము వరకూ మెట్లు ఉండవు, ఉన్నా ఒకటీ అరా ఉంటాయి.
- మెట్లకి ఇరువైపులా ఉన్న అంగళ్లలో పానీయాలు, తినుబండారాలు తక్కువ తీసుకోండి. సాధ్యమైనంతవరకు గ్లూకోసు, నీళ్లు - వీటిపై ఆధారపడండి, ముఖ్యంగా కూల్ డ్రింకులు(కోక్,పెప్సీ మొ.) ఏ విధంగానూ మన నడకకు సహకరించవు.
- నామాల కొండ వద్ద తొందరగా దైవదర్శనం అయ్యేందుకు ఇస్తున్న రశీదు తీసుకోవడం మరచిపోవద్దు. ఆ తరువాత కొంత దూరం నడిచినాక మళ్ళీ ఆ రశీదు మీద ముద్ర వేయించుకోవడం మరచిపోవద్దు.
- లగేజీలో విలువైన వస్తువులు లేకుండా చూసుకోండి, లగేజిని కింద ఉన్న తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానముల ఉచిత రవాణా సేవలో పైకి పంపించండి.
- మొదటిసారి నడవాలి అని అనుకునేవారికి కొన్ని సలహాలు:
- శ్రీవారి మెట్టు కాలిబాట: తిరుమల చేరుకోవడానికి ఇది రెండవ కాలిబాట. తిరుమల పట్టణానికి కళ్యాణీ డ్యాము నీటి సరఫరాకి ఈ మార్గం నుండి పైపులైను వేసిన తరువాత నుండి ఈ దారి కొంత అభివృద్ధి చెందింది. అలాగే తితిదే వారు ఈ కాలిబాటను కూడా బాగా అభివృద్ధి చేస్తున్నారు. దీనికీ, అలిపిరి కాలిబాటకు ఉన్న ముఖ్యమైన తేడా ఏమిటంటే అలిపిరి కాలిబాట మొత్తం సుమారుగా 9 కిలోమీటర్లు ఉంటే ఈ కాలిబాట సుమారుగా మూడు కిలోమీటర్లు మాత్రమే ఉంటుంది. అయితే ఈ కాలిబాటలో సమస్య ఏమిటంటే దీనికి చేరుకోవడానికి రవాణా సౌకర్యాలు తక్కువగా ఉండేవి.కాని తిరుమల తిరుపతి దేవస్తానము వారు తిరుపతి నుంచి శ్రీవారి మెట్టు దారి వరకు ఉచిత బస్సులను నడుపుతున్నారు.ఈ దారిలొ వేళ్ళేవారికి తిరుమల తిరుపతి దేవస్తానం వారు దివ్యదర్శనానికి టోకను మంజూరు చేస్తున్నారు,దారి పొడవునా నీటి కుళాయిలను వుంచారు,అలిపిరి లాగా మెట్టు దారి లాగా పైకప్పును కూడా యేర్పాటుచేసారు. ఈ దారిగుండానే వేంకటేశ్వరుడు వివాహానంతరం ఆరు నెలలు అగస్త్యాశ్రమం లో గడిపి తరువాత తిరుమల చేరుకున్నాడని పురాణ కథ. శ్రీనివాస మంగాపురం చేరుకొని అక్కడి నుండి ఆటోలో వెళ్లవచ్చు. శ్రీనివాస మంగాపురం నుండి శ్రీవారి మెట్టు సుమారుగా 6 కిలోమీటర్లు ఉంటుంది.
తిరుమల గురించి కొన్ని విశేషాలు
(వీటిని దృవీకరించవలసి ఉన్నది. పరిశీలించగలరు)తిరుమల శ్రీవేంకటేశ్వర స్వామి వారి ఆలయ గర్భగుడి లోని ఒక దైవీకమైన పిల్లి గురించి మీకు తెలుసా! శ్రీ వారి గర్భగుడి లో ఒక పిల్లి అనుచానంగా నివసిస్తు వస్తోంది. మాములు గా శ్రీ వారి ఆలయం బంగారు వాకిలి తలుపులు తెల్లవారు జామున 3 గంటల కు సుప్రభాత సేవ సమయం లో అర్చకుల చే తెరువబడుతాయి. ఆ సమయం లో బంగారు వాకిలి లోపలి కి అర్చకులు, జీయంగారు స్వామి, ఏకాంగి తో పాటుగా 'సన్నిధి గొల్ల' అనబడే ఒక యాదవుడూ మాత్రమే ప్రవేశిస్తారు. కాని అదే సమయం లో అశ్చర్యకరం గా ఒక దైవీకమైన పిల్లి క్రమం తప్పకుండా వీరితో పాటుగా బంగారు వాకిలి లో ప్రవేశిస్తుంది. ఇది శ్రీ వారి లీల మాత్రమే గాని మరియొకటి కాదు. ఈ పిల్లి (లేక పిల్లులు)సుమారు గా 100 సంవత్సరముల(ఈ గుడి తో సంబధం ఉన్నటువంటి పూర్వికుల నుండి గ్రహించిన సమాచారం మేరకు) నుండి శ్రీ వారి గర్భాలయం లో వున్నట్టు తెలుస్తోంది. మాములుగా రాత్రి శ్రీ వారి ఏకాంత సేవ సమయం లో తలుపులు మూసి వేస్తారు. ఆ సమయం లో బ్రహ్మాది దేవతలు శ్రీ వారి ని అర్చిస్తారని ప్రతీతి. ఆ సమయం లో గర్భాలయం ఎట్టి పరిస్థితుల్లోను లోపల ఎవ్వరు ఉండకుడదు. ఇది అనుచానం గా శ్రీ వారి ఆలయం లో వస్తున్న సంప్రదాయం. ఆశ్చర్యకరంగా ఈ పిల్లి కూడా ఈ నిబంధన ను క్రమంతప్పక పాటిస్తుంది. ఆ తర్వాత తిరిగి సుప్రభాత సమయం లో నే అర్చకుల తో పాటు ఈ పిల్లి లోనికి ప్రవేశిస్తుంది. ఈ పిల్లి శ్రీ వారి కి నివేదించిన తర్వాత మాత్రమే ప్రసాదం స్వీకరిస్తుంది అది కూడా అర్చకులు పిల్లి చేసే సంజ్ఞలను గుర్తించి ప్రసాదాన్ని పిల్లి కోసం పెట్టినప్పుడు మాత్రమే అది స్వీకరిస్తుంది.అలాగే రాత్రి ఏకాంత సేవ సమయం లో శ్రీ వారి కి నివేదించబడిన పాలు అర్చకులు ఇవ్వగా స్వీకరిస్తుంది. శ్రీ వారి కి నివేదించని ప్రసాదాన్ని ఇది స్వీకరించదు. ఇది ఆశ్చర్యకరమైన విషయం. మరొక విషయమేంటంటే ఈ పిల్లి ఆయుర్దాయం తీరిన వెంటనే ఆ స్థానం లో మరొక పిల్లి శ్రీ వారి కైంకర్యం చేయడానికి సిద్ధంగా వుంటుంది. ఈవిధంగా శ్రీ వారు మనుష్యుల తో పాటు జంతువులను కుడా కటాక్షిస్తున్నారు!
శ్రీవారి ఆభరణాలు
- ప్రధాన వ్యాసం: తిరుమల శ్రీవారి ఆభరణాలు
స్వామి వారికి ఉన్న విశేష ఆభరణాల్లో 500 గ్రాముల గరుడమేరు పచ్చ ప్రధానమైనది. ఉత్సవాల్లో శ్రీవారికి దీన్ని అలంకరిస్తారు. బ్రిటిష్ పాలనలో చిత్తూరు కలెక్టర్గా పని చేసిన థామస్ మన్రో పెద్ద గంగాళాన్ని కానుకగా ఇచ్చారు. స్వామివారి పూజకు వాడే 108 బంగారు పువ్వులను గుంటూరు జిల్లాకు చెందిన షేక్ హుస్సేన్ సాహెబ్ అనే ముస్లిం సమర్పించడం విశేషం. అర్చన సేవలో ఉపయోగించే 108 పద్మాలను హైదరాబాద్కు చెందిన సయ్యద్మీరా సమర్పించారు. వేంకటేశ్వర హెచరీస్ సంస్థ 13 కిలోల కిరీటం సమర్పించింది గోయెంకా కుటుంబం 10 కిలోల కిరీటాన్ని కానుకగా ఇచ్చింది. పెన్నా సిమెంట్స్ సంస్థ రూ.5 కోట్ల విలువైన వజ్రాలతో పొదిగిన కఠి, వరద హస్తాలను సమర్పించింది. తితిదే కూడా స్వామివారికి వజ్రాలతో కిరీటం, హారం, శంఖుచక్రాలు, కర్ణపత్రాలు తయారుచేయించింది.[2]
స్వామి వారికి ప్రస్తుతం ముఖ్యమైన 6 కిరీటాలు, 20 ముత్యాల హారాలు, 50 కాసుల దండలు, ఉత్సవ విగ్రహాలకు 7 కిరీటాలు ఉన్నాయి. వాటిలో వజ్రాల కిరీటం, గద్వాల మహారాణి కిరీటం ముఖ్యమైనవి. ఇవే కాకుండా సువర్ణపద్మపీఠం, సువర్ణపాదాలు, ఉదర బంధము, దశావతార హారము, బంగారు పులిగోరు, సువర్ణ యజ్ఞోపవీతం, తులసీ పత్రహారం, 4 కిలోల చతర్భుజ లక్ష్మీహారం, 32 కిలోల సహస్రనామ హారం, సూర్య కఠారి (ఖడ్గం), కటి వరద హస్తాలు, నాగాభరణాలు, భుజకీర్తులు, ఆకాశరాజు కిరీటం వంటి అనేక ఆభరణాలున్నాయి. ఇవి కాకుండా ఉత్సవాల్లో అలంకరించేందుకు ప్రత్యేక ఆభరణాలు ఉన్నాయి. వాటిలో రత్నకిరీటం, మేరు పచ్చ, రత్నాలతో చేసిన శంఖుచక్రాలు, రత్నాల కరపత్రాలు, రత్నాల కటి వరద హస్తాలు, 7 కిలోల రత్నాల మకర కంఠి, బంగారు వస్త్రాలు తదితరాలు ముఖ్యమైనవి.[2]2009వ సంవత్సరం లో గాలి జనార్ధన రెడ్డి 42 కోట్లు విలువ చేసే వజ్రాల కీరీటాన్ని శ్రీవారికి సమర్పించాడు.
రోడ్డు మార్గం
రైలు మార్గం
తిరుమలకు దగ్గరి లోని రైల్వే స్టేషను తిరుపతి. తిరుపతి స్టేషనుకు దేశంలోని అన్ని ప్రధాన ప్రాంతాల నుండి రైళ్ళు నడుస్తాయి. రైల్వేస్టేషన్ నుంచి కొండమీదకు ఆర్టీసీ దాదాపు నిమిషానికో బస్సు నడుపుతోంది. ముందుగానే దర్శన టిక్కెట్లు, కాటేజీ వసతి రిజర్వు చేయించుకుంటే అంతగా ఇబ్బంది పడాల్సిన పనిలేదు. స్టేషన్ నుంచి బయటకు వచ్చి సరాసరి కొండమీదకు వెళ్లిపోవచ్చు.విమాన మార్గం
తిరుపతికి సమీపాన ఉన్న రేణిగుంట, తిరుమలకు అతి దగ్గరి విమానాశ్రయం. ఇక్కడికి ఢిల్లీ, బెంగళూరు, హైదరాబాదు నుండి నేరుగా విమాన సేవలు ఉన్నాయి.చూడవలసిన ప్రదేశాలు
- తిరుమల ముఖ్యాలయం:
- వెండి వాకిలి లొ దర్శించవలసిన విశేషాలు: (వామ భాగం నుండి దక్షిణ భాగం వైపు)
- గర్భగుడి/ఆనందనిలయం
- రామర్ మేడై(రాములవారి మేడ)
- వరదరాజస్వామి ఆలయం
- పోటు ప్రధాన వంటశాల(అన్నప్రసాదాలు తయారుచేయు స్థలం)
- వకుళమాత దేవాలయం
- బంగారు బావి
- తీర్థం శఠరి ఇచ్చే ప్రదేశం హనుమ, అంగద, సుగ్రీవ, విష్వక్సేన, అనంత, గరుడ ఉత్సవ మూర్తులు ఉండే మంటపం. ఈ ఉత్సవ విగ్రహాలు ఇది వరకు రాములవారి మేడ లో వుండేవి. ఇప్పుడు 'యాగశాల' అనబడే 'తీర్థం, శఠారి మంటపం లో వుంచబడ్డాయి.
- ఇప్పటి పరకామణి
- విమాన వెంకటేశ్వరస్వామి
- హుండీ
- తాళ్ళపాక వారి అర: తాళ్ళపాక వారి అర(అన్నమయ్య భాంఢాగారం) లో రాగి మీద చెక్కిన అన్నమయ్య పాటలను దాచి ఉంచారు.
- భాష్యకార్ల సన్నిధి
- బొక్కసం సెల్
- యోగ నరసింహస్వామి ఆలయం
- పరిమళపు అర
- వెండి వాకిలి లొ దర్శించవలసిన విశేషాలు: (వామ భాగం నుండి దక్షిణ భాగం వైపు)
-
- వెండివాకిలి బయట ఉండే విశేషాలు
- క్షేత్ర పాలక గుండు
- తిరుమల రాయల మండపము
- రంగనాయకుల మండపము
- కళ్యాణ మండపము
- విరజా నది
- పడిపోటు/ దిట్టం(శ్రీవారికి నైవేద్యంగా సమర్పించే లడ్లు,వడలు,జిలేబి,మున్నగు పణ్యారాలను తయారుచేయు స్థలం)
- రామానుజ కూటమి
- అయన మహల్(అద్దాల మండపము)
- పూల బావి
- తులాభారం
- పద్మ నిధి, శంఖ నిధి
- వెండివాకిలి బయట ఉండే విశేషాలు
- ఇతర ఆలయాలు, ప్రదేశాలు
-
- అఖిలాండం
- బేడి ఆంజనేయస్వామి దేవాలయము
- కల్యాణకట్ట: భక్తులు మొక్కుగా తలనీలాలు సమర్పిన్ఛు స్థలము.
- తిరుమల ఆస్థాన మండపం
- శ్రీవారి ఆన్నదాన నిలయం
- శ్రీవారి పాదాలు
- శిలాతోరణం
- తిరుమల కొండలమీద ఉన్న వివిధ తీర్థాలు:
- తుంబురు తీర్థము
- రామకృష్ణ తీర్థము
- పాండవ తీర్థం
- దేవతీర్థం
- కుమారధారాతీర్థం
- కాయరసాయన తీర్థము
- జాబాలి తీర్థము
- శేష తీర్థము
- పసుపుధారా కుమారధారా తీర్థము
- చక్రతీర్థం
- శంకుతీర్ధం
- పంచాయుధతీర్థం
- బ్రహ్మతీర్థం
- అగ్నికుండతీర్థం
- సప్తర్షితీర్థం
- విష్వక్సేన సరస్సు
- పాప వినాశనము
- ఆకాశ గంగ
- గోగర్భం డ్యాము/గోగర్భతీర్ధం
- స్వామి పుష్కరణి
- వైకుంఠ తీర్ధం
- కపిలతీర్థం
- ఇంకా దర్శించవలసిన ప్రదేశాలు
No comments:
Post a Comment